HIZKUNTZAREN GARAPENAREN FASEAK ERABILPENAREN ARABERA
(Bates, 1976 & Lopez-Mugartza, 2021)
Haurren hizkuntza-garapena aztertzean, funtsezkoa da haurrek komunikazio-trebetasunak lortu ahala igarotzen dituzten etapak ulertzea. Etapa horiek funtsezko garapen-arloekin erlazionatuta daude, eta honako fase hauetan bana daitezke:
1. Garapen-arloak
Haurren hizkuntza-garapenak lotura estua du elkarrekin lotzen diren baina independenteak diren beste garapen-arlo batzuekin. Eremu horietan sartzen dira:
- Garapen Motorra: Gorputza mugitzeko eta kontrolatzeko gaitasuna.
- Garapen kognitiboa: Informazioaren antolaketa eta memoriaren garapena.
- Gizarte-garapena: Besteekiko elkarreragina eta gizarte-harremanen ulermena.
- Komunikazio-garapena: Ahoz eta hitzik gabe komunikatzen ikasteko prozesua.
2. Hizkuntza-garapenaren faseak erabilerari dagokionez
Hizkuntzaren erabilerari dagokionez, haurren hizkuntza-garapenak honako fase hauek ditu:
- 2.1. Estadio perlokutiboa (jaiotzetik 8 hilabetera arte, gutxi gorabehera): Fase honetan, komunikazioa batez ere nahi gabekoa da. Haurtxoak ahots-adierazpenen bidez komunikatzen dira, hala nola negarrak eta barreak, baita erreflexu-ekintzen bidez ere. Oraindik ez dute garatu nahita komunikatzeko gaitasuna.
- 2.2. Estadio Illokutiboa (8-12 hilabete): Fase honetan, haurrak beren borondatez komunikatzeko gaitasuna garatzen hasten dira, nahiz eta oraindik ez duten hitzik erabiltzen. Objektuak edo pertsonak adieraz ditzakete, beren beharrak edo nahiak adierazteko modu gisa.
- 2.3. Estadio Lokutiboa (12 hilabetetik aurrera): Puntu honetatik aurrera, haurrak borondatez eta ahoz komunikatzen hasten dira. Horrek lehen hitzak sortzen hastea eta hizkuntza-trebetasun aurreratuagoak garatzea adierazten du.
Etapa horiek ulertzea funtsezkoa da haurren hizkuntza-garapenaren prozesua ulertzeko eta haurrek haurtzaroan zehar modu eraginkorrean komunikatzeko duten gaitasuna ulertzeko.
HIZKUNTZAREN GARAPENAREN DENBORA-MUGARRIAK (Lopez-Mugartza, 2021)
Haur bat jaiotzen denean, bere zentzumenak erabat aktibo daude. Entzun, ikusi, ukitu, mugitu eta ikasi amaren bularretik elikatzen. Lehenengo bi hilabeteetan, entzumen-estimuluetan jartzen du arreta batez ere. Hurrengo hilabeteetan, ikusizko estimuluak bere esperientzia sentsorialari gehitzen zaizkio.
Sei hilabetera, bere garapen motorra bere lehen silaba ahoskatzeko adina hazi da, eta bere totelka jarduteko gaitasuna trebetasunez garatzen hasi da. Hamar hilabetera iristean, hitzek esanahia dutela ulertzen hasten da, semantika gero eta esanguratsuago bihurtzen den etapa baten hasiera markatuz.
Bere bizitzako lehen urterako, 12 hilabetera, gai da bere lehen hitz kontzientea ahoskatzeko. Hurrengo sei hilabeteetan, haur-hizkuntza garatzen hasiko da, bokaletatik abiatuta esanahidun hitzak eraikiz eta zentzuzko interjekzioak erabiliz. Komunikatzen zaionaren esanahia ulertzen hasten da.
Urte eta erdira iristen denean, izenak ezagutzeko gai da eta ahoskatzen saiatzen da, baita bere izenaren ahoskerara hurbiltzen ere. Bere izena bere buruaz ari den forma bihurtzen da, "ni" hitza erabat ulertu aurretik. Bere izena bere nortasunaren oinarri bihurtzen da.
Hiru hilabete geroago, 21 hilabetera, hitz-kate laburrak ahoskatu eta esaldiak sor ditzake. Hitz eta esaldi horiek konbinatzen ditu, pixkanaka hizkuntzaren gramatika sakonago ezagutuz eta hiztegia zabalduz. Bi urtera, bere aurrerapena nabaria da, lexiko anitzarekin eta perpausak osatzeko gero eta gaitasun handiagoarekin.
Datozen hilabeteetan, 30 hilabete bete arte (2 urte eta erdi), esaldiak sortzeko trebetasuna hobetzen du, hitzezko ekoizpena zehaztasun handiagoz doituz. Sintaxiaren nagusitasun hasiberria nabarmenagoa da. 2 urte eta erditik aurrera, denboraren nozioa ulertzen hasten da eta etorkizunaz eta iraganaz hitz egin dezakeela ohartzen da, bere nahiak eta pentsamenduak adieraziz.
HAURRAREN HIZKUNTZA-GARAPENEKO ETAPAK (Lopez-Mugartza, 2021)
Hizkuntzaren eskuratze-prozesua mugarri garrantzitsua da haurrak bere lehen hitza zentzu osoarekin ahoskatzen duenean, gutxi gorabehera urtebetera. Prozesu hori bi etapa nagusitan bana dezakegu: hizkuntzaurreko etapa, lehen hitz esanguratsua agertu aurreko aldia hartzen duena, eta etapa linguistikoa, mugarri horretatik aurrera hedatzen dena.
Batesen arabera (1976), argi eta garbi bereizitako bi fase horiek zezelketatik eta soinu fonetikoetatik esanahidun ahozko hizketarako trantsizioa markatzen dute. Hizkuntzaurreko etapan, haurra soinu erreflexu eta guturalak igortzen hasten da, baita bokalizazio erreflexuak ere, ausaz ahoskatutako silabak sortuz, hala nola "ga" edo "ge". Fase hau indartu egiten da lehen hiru hilabeteetan, hitz-aurreko fasea bezala ezagutzen dena. Hirugarren hilabetetik seigarrenera bitartean, haurra soinuak sortzeko duen gaitasunaz jabetzen hasten da, eta zezelketa fasean sartzen da. Fase hori pixkanaka garatzen da, bere lehen hitza zentzuz ahoskatzen duen arte. Sei hilabetera, lehenengo bokal-soinu ez-automatikoak agertzen dira. Haurra hitzak ahoskatzean helduengan ikusten dituen artikulazio-soinuak eta -keinuak imitatzen saiatzen da, eta, horri esker, entzumenez zein bisualki ikas dezake.
Hizkuntza-etapa lehen hitz kontzientearen artikulazioarekin hasten da, normalean 11 edo 12 hilabete inguruan. Hala ere, trantsizio hau ez da egun batetik bestera ematen, eta pixka bat geroago gerta daiteke atzerapena dela kontsideratu gabe, prozesu mailakatua baita. Lehen hitza ahoskatzen denetik, lehen urte inguruan, urte eta erdi ingurura arte (18 hilabete), haurra hitzak eta holoesaldiak eraikitzen hasten da, ideia osoak adierazten dituzten hitzen konbinazioak, esaldi bakarra balira bezala. Horregatik, etapa hau "holofrastikoa" deitzen da. 18 hilabetetik aurrera, haurrak oraindik totelka egin dezake egoera jakin batzuetan, baina bere zezelketa kontrolatuagoa bihurtzen da eta modu eraginkorragoan komunikatzeko nahiarekin lotzen da.
Azkenik, bi urtetik aurrera, hiztegiaren hazkundea nabarmenagoa bihurtzen da, eta bi urte eta erdira, hiztegia eskuratzeko garapena hain da azkarra, "hizkuntza-aireratzea" deitzen zaiola. Etapa honetan, haurra gero eta zehatzagoa eta berezituagoa den hitz-errepertorioarekin komunikatzen da, eta aurrerapen esanguratsua egiten du bere hizkuntza-garapenean.
HIZKUNTZAREN GARAPENAREN OINARRIAK
Hizkuntzaren garapena interkonektatuta dauden hainbat oinarritan eraikitzen da. Lehenik eta behin, sortzetiko oinarri biologiko bat dago, ahozko soinuak sortzeko eta gure asmoaren arabera kontrolatzeko aukera ematen diguna. Oinarri biologiko hori funtsezkoa da hizkuntzarako.
Oinarri biologiko horren gainean, pertzepzioarekin lotutako hainbat oinarri biltzen dira. Oinarri horien artean, inguratzen gaituen ingurunearen pertzepzioari lotutako mekanismo kognitiboak daude, hizkuntzaren garapenerako funtsezkoak direnak. Adibidez, entzumen-pertzepzio kategorikoa eta hizkuntza baten gramatika-arau espezifikoak funtsezko elementuak dira prozesu honetan.
Hirugarrenik, oinarri kognitiboak funtsezkoak dira. Oinarri horiek inguratzen gaituen mundua ikasteko eta ulertzeko erabiltzen ditugun mekanismo orokorrak biltzen dituzte. Horren barruan sartzen dira memoria, arreta eta irudikapen mentalerako gaitasuna, besteak beste.
Azkenik, laugarrenik, komunikazio sozialaren oinarriak daude, funtsezkoak baitira haurraren eta bere ingurunearen arteko harremanak ezartzeko. Mekanismo horiek interakzio sozialak aztertzeko erabiltzen dira, batez ere haurraren eta zaintzailearen arteko elkarreraginak aztertzeko. Testuinguru horretan, haurrekin komunikatzeko modu berezi bat garatzen da, eta, askotan, txikigarriak, soinu espezifikoak eta aurpegi-adierazpenak erabiltzen dira, haurraren arreta bereganatzeko eta erantzun interaktiboa eragiteko.
Oinarri horiek guztiak berez lotuta daude eta beharrezkoak dira hizkuntza garatzeko. Hizkuntza oinarri horien arteko elkarrekintzaren emaitza da, eta oinarri horiek hizkuntzaren jabekuntzan eta garapenean laguntzen dute.
PERTZEPZIOARAKO OINARRIA
Pertzepziotik ekoizpenera haurtzaroan: funtsezko prozesua
Haurren hizkuntzaren garapena prozesu liluragarria eta konplexua da, eta mintzamenaren pertzepzioa eta ekoizpena barne hartzen ditu. Bi alderdi horiek, pertzepzioa eta ekoizpena, elkarri lotuta daude, eta aldi berean garatzen dira, haurren hazkundearen etapetan elkarri eraginez. Haurrek inguratzen dituen mundua arakatu eta ulertu ahala, komunikatzeko eta ahoz hitz egiteko beharrezko trebetasunak eskuratzen dituzte.
Haur-hizkuntzaren garapena ageriko portaeretan oinarritutako etapatan bana daiteke, eta etapa horiek funtsezko alderdi batzuk hartzen dituzte barnean:
1. Organo Fonatzaileen garapena (oinarri biologikoa): Jaiotzen direnetik, haurrak organo fonatzaileak aztertzen eta garatzen hasten dira, hala nola ahoa eta mihia, eta etorkizunean hitz egiteko prestatzen dira.
2. Kontrol Motorra (oinarri biologikoa): Haurrek trebetasun motorrak eskuratzen dituzten heinean, hala nola buruaren eta ahoaren kontrola, "ahozko jolas" esploratorioan parte hartzen dute, soinuak eta hitzak sortzeko oinarriak finkatzeko.
3. Garapen Kognitibo Ez-linguistikoa (oinarri kognitiboa): Garapen kognitiboak, ingurunearen ulermena eta problemak ebaztea barne hartzen dituenak, hizkuntzaren eskurapenean ere eragiten du.
4. Pertzepzioa-Ulermena-Ekoizpena (pertzepziorako oinarriak): Hizketaren soinuen entzumen-pertzepzioa funtsezkoa da hizkuntza ulertzeko eta gero sortzeko. Haurrak soinuak hautematen hasten dira sortzen ikasi aurretik.
5. Gaitasunetik Ariketara (oinarri kognitiboa): Garapenean zehar, haurrek pertzepzio-gaitasunetik hizkuntzaren ekoizpen aktiboraino egiten dute aurrera, soinuak eta hitzak esploratzeko eta praktikatzeko "ariketa" fase batetik igaroz.
6. Ordezkaritza-gaitasuna edo gaitasun errepresentazionala (oinarri kognitiboa): Hizkuntza-garapenaren alderdi garrantzitsu bat irudikapen-gaitasuna da, haurrek errealitateaz dituzten pertzepzioak zentzua emateko eta inguratzen dituen mundua ulertzeko nola erabiltzen dituzten adierazten duena. Prozesu hori bereziki nabarmena da bizitzako lehen etapetan.
OINARRI KOGNITIBOA
Jean Piaget eragin handiko psikologo suitzarra izan zen, garapen kognitiboaren teoriagatik ezaguna; izan ere, garapen intelektualean, haurrek hainbat fase eta azpiestazio izaten dituzte. Fase horiek sekuentzian garatzen diren pentsamendu- eta ezagutza-ereduak irudikatzen dituzte.
Fase kognitibo nagusiak (Piaget 1924, 1936)
1. Sensomotor aldia: Jaiotzetik urte eta erdi ingurura bitartean, haurtxoek beren zentzumen- eta mugimendu-ekintzetan jartzen dute arreta. Epe horretan, erreflexuen koordinaziotik objektu iraunkorraren nozioa eskuratu arte egiten dute aurrera.
a) Kontingentzien pertzepzioa (2-4 hilabete): Fase honetan, haurrak ikusmeneko eta entzumeneko estimuluak erlazionatzen hasten dira. Hori funtsezkoa da soinuaren eta ikusmenaren arteko korrespondentzia hautemateko, urrats garrantzitsua baita hizkuntza ulertzeko bidean.b) Bigarren mailako erreakzio zirkularrak (4-8 hilabete): Haurrak ekintza errepikakorrak egiten hasten dira, hala nola objektuak kolpatzea, haien miaketaren zati gisa. Etapa hori funtsezkoa da garapen motorrerako eta kognitiborako, eta, batzuetan, mintzamenaren produkziorako.c) Objektuaren iraupena (9 hilabete): Haurrek objektu edo soinu baten irudi mentala atxikitzeko gaitasuna garatzen dute, baita jada presente ez dagoenean ere. Trebetasun hori funtsezkoa da hizkuntza ulertzeko eta sortzeko, hitzak eta kontzeptuak adieraztea eskatzen baitu.
2. Adimen Adierazgarriaren aldia: Denboraldi hau urte eta erdi edo bi urte inguruan hasten da eta funtzio sinbolikoak garatzen ditu, hala nola hizkuntza eta irudi mentalak. Prozesu semiotikoak gertatzen dira, hala nola sinboloak eta zeinuak ulertzea.
a) Pertzepzioa: 2-4 urteko etapan, haur tipiko bat gai da edozein soinu bere hizkuntzatik bereizteko eta ohiko testuinguru silabikoetan eta hitzezko egituretan soinuak beste batzuen aurka jartzeko.
b) Pertzepzioa eta Ekoizpena: Horrek erakusten du hizketaren pertzepzioa eta ekoizpena elkarrekin garatzen direla, komunikazio eraginkorra ahalbidetzeko.
3. Eragiketa Zehatzen Aldia: 7 edo 8 urtetik aurrera, haurrak eragiketa logiko zehatzak garatzen hasten dira, hala nola objektuak sailkatzea eta zenbakizko erlazioak ulertzea. Kontserbazioaren nozioa ere garatzen da.
4. Eragiketa Formalen Aldia: 11 eta 15 urte bitartean, gutxi gorabehera, nerabeek eragiketa logiko abstraktuak egiteko eta proposamen eta sistema formalei buruz pentsatzeko gaitasuna dute.
Estadioen sekuentzialtasuna: Piagetek argudiatzen du estadio horiek ordena sekuentzial finko bati jarraitzen diotela, bakoitza beharrezkoa baita hurrengoa garatzeko. Gainera, adierazi du sekuentzia hori ez dela soilik heltze biologikoaren ondorio, baizik eta etengabeko eraikuntza bat dakarrela, ingurunearekiko eta esperientziarekiko elkarreraginean oinarritzen dena.
Estadioen eta Ikaskuntzaren arteko erlazioa
Piagetek galdera hau egiten du: garapena bata bestearen atzetik ikasitako prozeduren metaketara mugatzen den edo norberaren ikaskuntza lege ebolutibo autonomoen mende dagoen. Gai hori esperimentalki lantzen da, eta aztergai izaten jarraitzen du.
Laburbilduz, Piageten teoriak dio garapen kognitiboak aurrera egiten duela hainbat estadio eta azpiestaturen bidez, eta horietako bakoitza funtsezkoa dela hurrengoa eratzeko. Fase horiek ez dira heltze biologikoaren emaitza soilik, baizik eta eraikuntza aktiboa eskatzen dute, ingurunearekiko eta esperientziarekiko elkarreraginaren bidez. Teoria horrek eragin nabarmena izan du garapenaren eta hezkuntzaren psikologian.
ERREFERENTZIAK
BATES, E. (1976). Language and context: Studies in the
acquisition of pragmatics. New York: Academic
Press.
LOPEZ-MUGARTZA, J.K. (2021). Hizkuntza... eta eskola !! Haur Hezkuntzako Irakasle Graduko langai argitaratugabeak. Nafarroako Unibertsitate Publikoa.
PIAGET, J. (1924). Le jugement et le raisonnement chez l´enfant [El juicio y el razonamiento en el niño. Madrid: La Lectura, 1929. Reedición, 1972; Buenos Aires: Guadalupe; ap. Wikipedia:
PIAGET, J. (1936). La naissance de l’intelligence chez l’enfant. [El nacimiento de la inteligencia en el niño. Madrid: Aguilar, 1969; ap. Wikipedia, loc. cit.]
