EMIGRATU ZUEN AHOTSA
HERRITIK ATZERRIRA JOALEA
Ihesean balebiltza bezala
enara iragankorrak
hizkuntzik gabeko Babel isil baten antzera
itsasorantz doaz hegalaldian
hodeien artean
JUAN DE BERIAIN
Nire arbasoen hizkuntzan idazten dut eliz barruti honen mintzaira nagusia izan eta ederrena delako, zenbait ele berezi baitu, anitz galdu edo ahantzi diren arren. Erresuma honen hiri buruzagian ibiltzen den hizkera dut gogoko, uhaitzeko ur iragankorren antzerakoa baita, etorkina eta joailea, hemen beti dagoena, hedatuenik eta zabalduenik, beti zahar eta beti gazte, aldaketa etengabean, gure herri ttipi eta handi guztietan zailtasunik gabe entelegatzen edo konprenitzen den bakarra.
HIZKUNTZA GUTXIAGOTUA
Gaur egun, gureari hizkuntz "gutxiagotua" deritza. Etxekoneko, aldameneko eta auzokoen mintzamoldeak irentsi gaitu. Gurea ulertu ez baina ulertu nahi duenak dakienari galde egiten ahal dio eta ulertuko du, denok berea ulertzen baitugu, baina ulertzen ez duenak, fitsik ere ulertzen ez duenak, ez badu ulertu nahi zer egiterik ez dago eta, makurrena dena, berean aritzera behartzen ahal gaitu, denok berea ulertzen baitugu, euskaraz aritzea euskararik ez dakien baten aitzinean heziketa txarra erakusten baitu. Eta gure hizkuntza desagertzen ari da heziketa onari esker. Bertzearena ulertzen saiatu beharrean, galderak eginez eta interesa erakutsiz bere hurkoa errespetatzen aritu beharrean, azkon edo gezi pozoindu bat jaurtikitzen ahal digu, bihotzera jaurtiki ere, eta gure mintzaira gustuko duela erranen diezaguke –kasurik hoberenean–, baina, mesedez, erdaraz aritzeko deus ere ez baitu konprenitzen, ez entelegatzen. Orduan, hitz onez, ageriko minik egin gabe, hizkuntza gutxiagotzen eta gutxiesten ari da, euskararen aurka ez baitu deus ere erran baina bai aditzera eman, ezpainak itxita; izan ere, gurea nehor gutxik dakien eta hilko balitz deus ere galduko ez zen hizkuntza bitxi bat dela erran du elerik gabe.
MENDIA UTZI ZUEN HIZKUNTZA
Agian, gordeleku on batera ihes eginen du euskarak, Pirinioko hizkuntza zenak –Aran haraneraino eta Bordeleraino hedatzen zena bera–, baina, jakin ezazue gordeleku gutxi gelditzen direla, Zuberoan, Nafarroa Garaian, Araba herrian eta bertze anitz lekhutan euskara ahul dago, mendiak atzean utzi eta mariñela bilakatzen ari zaigu... Nora joateko ordea?
MICHEL LABEGUERIE
Kristalezko etxe batean bizi naiz. Oso polita da, baina hauskorra, ametsak bezala. Orduan, Pitxitxi gatuaren aterpe goxoa datorkit burura, itsasoz bertzaldera dago eta bertan sagutxoak pakean bizi dira. Munduan, beste asko bezala, milaka katu ezagutu ditut. Bat-bederak bere hizkuntza du, hizkuntza berekiak, arrotzak gehienetan, zurea bezalakoak. Kordoka dauden eta kili-kolo bizi diren ahorik gabeko katuak dituzu horiek.
BALEA ETA BATELA
Balea
Nire maletatxoa hartu eta atea itxi dut itsasora bainoa. Nire ahotsa ixilarazi dute, baina balea naiz, ura zurrutaka botatzen dut bizkarreko hoditik. Dena saldu dut, nuen guztia, eta zernahi den gerta, banoa ustekabearen aldera. Batela zain dago. Nora eramango ote nau ordea?
Batela
Zilarrezko iltzerik ez du nire paperezko ontziak
Elkarri gaizki loturiko ohol xumezko intxaur oskola bera
Zirrikituetatik ur pixka bat sartzen da
Noizbehinka gehiago
Baina ez naiz beldurtzen, eguzki maitakorra dugu
Ohiturik nago eta Itsaso Beltzetik beltzenetarako beltzean
Jendez gainezka, giza enbor metaren artean
Haize hezeak, itsas gesala bi ezpainetan, inurriturik
Branka izugarria gerta lekioke nornahiri
Niri izan ezik, ero garbia, eta igerian ere ez dakit!
Baneki ere, egiaz, zer axola?
Txoria banintz xederan eroriko nintzen, ziurrena,
Balea izaki eta
Urak puztuko dituen gorpu itoen sarearen marroan
Itsas ertzera hel banendi ere, atxilo hartu eta
Ziega baten argi dardartiaren karroinaren miraz
Kolpez hil ninteke oraino kostaldeko kaserna batean
JOALEEN ITSASALDIA ETORKINEN ALDERA
Itsasaldi luzea izan da, baina dagoeneko hemen nago. Orain katu bilakatu naiz. Txakurrengandik ihesi. Kamioi baten barruan bidaiatu ondoren, nire lagun Pitxitxi katuak, herrikide eta ni bezalako joale emigratua denak, lekutxo bat egin dit bere katazuloan. Kolore, era, ama eta herri askotako katu ugari bizi gara hemen, satarte berean. Babelgo dorrean. Hemen hizkuntza guztiak dira “gutxiagotuak” leku gutxi dugulakotz, dena txikiagotzen baita. Egoera jostagarria, dibertigarria, izan litzateke, leku faltak eta egunero ogia bilatu beharrak sortzen duten deserotasunarengatik ez balitz. Alegia, mehartasunari datxekion hornidura metaforikoen gabeziarengatik. Ez dago deus, ez eta apaindurarik txikiena ere. Baliabide estilistikorik ere ez. Sinestesia txikienarik ere ez. Deus ere ez dago ihesean dabilen hizkuntza katu batentzat. Ezta hizkuntza poetikorik ere.
ESKUARA, ESKUALDUNEN IKURRIÑA
Erran bezala, katuaren etxean eguneroko ogiaz arduratzen gara soilik: egunez mukizapiak saltzeaz eta gauez, oheratzeko orduan, gure ohea berotzen duen laguna ohatzetik botatzeaz. Lasai asko erran genezake ahots ahaztuen nazioarteko biltzar txikia osatzen dugula. Koordenada honetakoak gara, latitude honetakoak, paralelo honetakoak. Hemengoak gara gu. “Hementarrak”. Hemen da gure herria. Hemendik gatoz. Bertze babeslekuetatik, bertze mundu urrun eta hurbil batzuetatik, laidoturiko eta irainduriko bertze hizkuntza etxeko, jatorrizko eta arrotzetatik. Eta honera goaz. Gure gurasoek hain eztiki eta maitakorki xuxurlatzen zizkiguten hitz horietatikoak gara gu. Babel da nire etxe berria eta nire hizkuntza zaharra zarpazikinen ikurriña.
TXAKURRA ETA HONTZA
Txakur bat ikusi dut erdaraz zaunka egiten. Au-au adausi egin beharrean, ouaf edo wouf edo guau edo nik zer dakita erraten zuen. Nik ez dut ez miau, ez eta miaou ere erraten. Garbizalea naiz. Mau egiten dut marraka txakurren aurrean. Hemengoa naiz, hemengo hizkera da nirea. Ez dut, ez, txakurrera makurtu nahi, katuera dut gogoko. Halere, ero naizela diote, zoroa, neure buruarekin ozenki hitz egiten dudalako hiriko kaleetan eta zabortegietan barna. Katu euskaldun bakarra bainaiz. Baina ni bezalakoa da hontza: begiez hitz egiten duen arren ez dio inork ere ulertzen, ez aditzen. Eta ezin garbiago mintzatu zaigu, non Bereterretxen odoletik zikindutako ator guztien orbanak zuri-zuri geldituko baitziren hitz hauek erabiliz gero. Bukata ederra.
TEILATU GORRIAK ETA PRINTZE ZORIONTSUA
Gaur hiria ezagutu dut eta bere teilatu gorrietan itzulinguruka ibili naiz. Parkera iritsi naizenerako oso berandu zen eta katuak menderatu zituen printzearen harrizko irudiaren kaskora igo naiz eta munduaren goiko punta honetatik gainerako mutuak, azken hiztunak, ikusi ahal izan ditut baratxe-baratxe. Batzuk hemengoak ziren sortzez, bertzeak, ni bezala, itsasoz haraindiko auzune urrunetatik honera etorriak, baina den-denak zeuden ni baino okerrago, ni baino gutxiagotuak. Hori da egia. Kemena falta zitzaien, adorea. Arrain hezurrak lapurtzeko gogorik gabe, bereari eusteko indarrik gabe. Eta maite izan ditut orduan minutu pare batez.
PARKEKO KALEARGIKO KATUAK
Halaber, argi eta garbi ikusi dut nola bazetozen, elurra baino zuriagoak, katu gazte buztan ongi apaindutako batzuk. Botila berde bitxi batzuk –urkin sukoiz eta lurrinberaz beteak– eta supiztekoak zerabiltzaten, zapi-zapi, miz-miz, haien esku gazteetan. Parkeko kaleargiaren azpian bizi diren katuen marraka isiltzera zetozen. Pitxitxi antzeko katuak dira gureak, ikatza bezain beltz, baina etxerik gabekoak, miau-miau mehe-meheak eri txikien antzekoak, sardin gabeko miau-miau finenak. Bertze hainbat erasoren zauriak nabaritzen dira katu zaharren azal larrutuetan. Haien aurrean erreketariak mintzatu zaizkie: "Hemen ez dago beste maurik, gurea baizik. Gurea da legezko mau bakarra. Herri hau da gurea; ez da zuentzat lekurik. Euskaraz mintzatu nahi bazarete, zoazte Euskal Herrira!". Honezkero euskararik gabeko Euskal Herrian egonen ez baikinen bezala. Edota, bertzenaz, Euskal Herri euskaraduna non dagoen jakinen bagenu bezala. Agian, herri honetan, bai; ondokoan, ez. Agian geure buruetan baizik ez dago. Printze zoriontsuaren burutik jeitsi, eta errausketa labera noa.
PARKEKO ERRAUSKETA LABEA
Ez
Ez dute
Ez lili zuririk
Ez aztarnarik antzemango
Garrak harturik den zeure etzaleku bankuan
Atzo arte zure ohea zena
Atzo arte zure ahotsaren ipar orratz migratua zena
Izanen da gaur, zure gorpuarekin batera, suarentzako sua
Eta inoiz itzali gabe
Beti pizturik dagoen sasi goria bilakatua
Herriari irazekiko dio eta bazterrak erreko ditu
Herriaren beraren ahoan hitzak bizirik dirauen artean
EUSKARAREN URKABEA (epilogo modura)
Hizkuntza hiltzear dagoela diozunean
Sutondoko suaren garra itzaltzen ariko balitz bezala diozu
Hizkuntza hiltzear dagoela diodanean
Bildotsa hiltzen ariko balitz bezala diot
Alabaina, beheko sua berez itzaltzen da
Bildotsa, berriz,
Iskariote batek saldu
Pilato batek bidegabekeriaz gurutziltzatu
Eta Longino borrero batek hil egiten du
Juankar LOPEZ-MUGARTZA
Ihesean balebiltza bezala
enara iragankorrak
hizkuntzik gabeko Babel isil baten antzera
itsasorantz doaz hegalaldian
hodeien artean
JUAN DE BERIAIN
Nire arbasoen hizkuntzan idazten dut eliz barruti honen mintzaira nagusia izan eta ederrena delako, zenbait ele berezi baitu, anitz galdu edo ahantzi diren arren. Erresuma honen hiri buruzagian ibiltzen den hizkera dut gogoko, uhaitzeko ur iragankorren antzerakoa baita, etorkina eta joailea, hemen beti dagoena, hedatuenik eta zabalduenik, beti zahar eta beti gazte, aldaketa etengabean, gure herri ttipi eta handi guztietan zailtasunik gabe entelegatzen edo konprenitzen den bakarra.
HIZKUNTZA GUTXIAGOTUA
Gaur egun, gureari hizkuntz "gutxiagotua" deritza. Etxekoneko, aldameneko eta auzokoen mintzamoldeak irentsi gaitu. Gurea ulertu ez baina ulertu nahi duenak dakienari galde egiten ahal dio eta ulertuko du, denok berea ulertzen baitugu, baina ulertzen ez duenak, fitsik ere ulertzen ez duenak, ez badu ulertu nahi zer egiterik ez dago eta, makurrena dena, berean aritzera behartzen ahal gaitu, denok berea ulertzen baitugu, euskaraz aritzea euskararik ez dakien baten aitzinean heziketa txarra erakusten baitu. Eta gure hizkuntza desagertzen ari da heziketa onari esker. Bertzearena ulertzen saiatu beharrean, galderak eginez eta interesa erakutsiz bere hurkoa errespetatzen aritu beharrean, azkon edo gezi pozoindu bat jaurtikitzen ahal digu, bihotzera jaurtiki ere, eta gure mintzaira gustuko duela erranen diezaguke –kasurik hoberenean–, baina, mesedez, erdaraz aritzeko deus ere ez baitu konprenitzen, ez entelegatzen. Orduan, hitz onez, ageriko minik egin gabe, hizkuntza gutxiagotzen eta gutxiesten ari da, euskararen aurka ez baitu deus ere erran baina bai aditzera eman, ezpainak itxita; izan ere, gurea nehor gutxik dakien eta hilko balitz deus ere galduko ez zen hizkuntza bitxi bat dela erran du elerik gabe.
MENDIA UTZI ZUEN HIZKUNTZA
Agian, gordeleku on batera ihes eginen du euskarak, Pirinioko hizkuntza zenak –Aran haraneraino eta Bordeleraino hedatzen zena bera–, baina, jakin ezazue gordeleku gutxi gelditzen direla, Zuberoan, Nafarroa Garaian, Araba herrian eta bertze anitz lekhutan euskara ahul dago, mendiak atzean utzi eta mariñela bilakatzen ari zaigu... Nora joateko ordea?
MICHEL LABEGUERIE
Kristalezko etxe batean bizi naiz. Oso polita da, baina hauskorra, ametsak bezala. Orduan, Pitxitxi gatuaren aterpe goxoa datorkit burura, itsasoz bertzaldera dago eta bertan sagutxoak pakean bizi dira. Munduan, beste asko bezala, milaka katu ezagutu ditut. Bat-bederak bere hizkuntza du, hizkuntza berekiak, arrotzak gehienetan, zurea bezalakoak. Kordoka dauden eta kili-kolo bizi diren ahorik gabeko katuak dituzu horiek.
BALEA ETA BATELA
Balea
Nire maletatxoa hartu eta atea itxi dut itsasora bainoa. Nire ahotsa ixilarazi dute, baina balea naiz, ura zurrutaka botatzen dut bizkarreko hoditik. Dena saldu dut, nuen guztia, eta zernahi den gerta, banoa ustekabearen aldera. Batela zain dago. Nora eramango ote nau ordea?
Batela
Zilarrezko iltzerik ez du nire paperezko ontziak
Elkarri gaizki loturiko ohol xumezko intxaur oskola bera
Zirrikituetatik ur pixka bat sartzen da
Noizbehinka gehiago
Baina ez naiz beldurtzen, eguzki maitakorra dugu
Ohiturik nago eta Itsaso Beltzetik beltzenetarako beltzean
Jendez gainezka, giza enbor metaren artean
Haize hezeak, itsas gesala bi ezpainetan, inurriturik
Branka izugarria gerta lekioke nornahiri
Niri izan ezik, ero garbia, eta igerian ere ez dakit!
Baneki ere, egiaz, zer axola?
Txoria banintz xederan eroriko nintzen, ziurrena,
Balea izaki eta
Urak puztuko dituen gorpu itoen sarearen marroan
Itsas ertzera hel banendi ere, atxilo hartu eta
Ziega baten argi dardartiaren karroinaren miraz
Kolpez hil ninteke oraino kostaldeko kaserna batean
JOALEEN ITSASALDIA ETORKINEN ALDERA
Itsasaldi luzea izan da, baina dagoeneko hemen nago. Orain katu bilakatu naiz. Txakurrengandik ihesi. Kamioi baten barruan bidaiatu ondoren, nire lagun Pitxitxi katuak, herrikide eta ni bezalako joale emigratua denak, lekutxo bat egin dit bere katazuloan. Kolore, era, ama eta herri askotako katu ugari bizi gara hemen, satarte berean. Babelgo dorrean. Hemen hizkuntza guztiak dira “gutxiagotuak” leku gutxi dugulakotz, dena txikiagotzen baita. Egoera jostagarria, dibertigarria, izan litzateke, leku faltak eta egunero ogia bilatu beharrak sortzen duten deserotasunarengatik ez balitz. Alegia, mehartasunari datxekion hornidura metaforikoen gabeziarengatik. Ez dago deus, ez eta apaindurarik txikiena ere. Baliabide estilistikorik ere ez. Sinestesia txikienarik ere ez. Deus ere ez dago ihesean dabilen hizkuntza katu batentzat. Ezta hizkuntza poetikorik ere.
ESKUARA, ESKUALDUNEN IKURRIÑA
Erran bezala, katuaren etxean eguneroko ogiaz arduratzen gara soilik: egunez mukizapiak saltzeaz eta gauez, oheratzeko orduan, gure ohea berotzen duen laguna ohatzetik botatzeaz. Lasai asko erran genezake ahots ahaztuen nazioarteko biltzar txikia osatzen dugula. Koordenada honetakoak gara, latitude honetakoak, paralelo honetakoak. Hemengoak gara gu. “Hementarrak”. Hemen da gure herria. Hemendik gatoz. Bertze babeslekuetatik, bertze mundu urrun eta hurbil batzuetatik, laidoturiko eta irainduriko bertze hizkuntza etxeko, jatorrizko eta arrotzetatik. Eta honera goaz. Gure gurasoek hain eztiki eta maitakorki xuxurlatzen zizkiguten hitz horietatikoak gara gu. Babel da nire etxe berria eta nire hizkuntza zaharra zarpazikinen ikurriña.
TXAKURRA ETA HONTZA
Txakur bat ikusi dut erdaraz zaunka egiten. Au-au adausi egin beharrean, ouaf edo wouf edo guau edo nik zer dakita erraten zuen. Nik ez dut ez miau, ez eta miaou ere erraten. Garbizalea naiz. Mau egiten dut marraka txakurren aurrean. Hemengoa naiz, hemengo hizkera da nirea. Ez dut, ez, txakurrera makurtu nahi, katuera dut gogoko. Halere, ero naizela diote, zoroa, neure buruarekin ozenki hitz egiten dudalako hiriko kaleetan eta zabortegietan barna. Katu euskaldun bakarra bainaiz. Baina ni bezalakoa da hontza: begiez hitz egiten duen arren ez dio inork ere ulertzen, ez aditzen. Eta ezin garbiago mintzatu zaigu, non Bereterretxen odoletik zikindutako ator guztien orbanak zuri-zuri geldituko baitziren hitz hauek erabiliz gero. Bukata ederra.
TEILATU GORRIAK ETA PRINTZE ZORIONTSUA
Gaur hiria ezagutu dut eta bere teilatu gorrietan itzulinguruka ibili naiz. Parkera iritsi naizenerako oso berandu zen eta katuak menderatu zituen printzearen harrizko irudiaren kaskora igo naiz eta munduaren goiko punta honetatik gainerako mutuak, azken hiztunak, ikusi ahal izan ditut baratxe-baratxe. Batzuk hemengoak ziren sortzez, bertzeak, ni bezala, itsasoz haraindiko auzune urrunetatik honera etorriak, baina den-denak zeuden ni baino okerrago, ni baino gutxiagotuak. Hori da egia. Kemena falta zitzaien, adorea. Arrain hezurrak lapurtzeko gogorik gabe, bereari eusteko indarrik gabe. Eta maite izan ditut orduan minutu pare batez.
PARKEKO KALEARGIKO KATUAK
Halaber, argi eta garbi ikusi dut nola bazetozen, elurra baino zuriagoak, katu gazte buztan ongi apaindutako batzuk. Botila berde bitxi batzuk –urkin sukoiz eta lurrinberaz beteak– eta supiztekoak zerabiltzaten, zapi-zapi, miz-miz, haien esku gazteetan. Parkeko kaleargiaren azpian bizi diren katuen marraka isiltzera zetozen. Pitxitxi antzeko katuak dira gureak, ikatza bezain beltz, baina etxerik gabekoak, miau-miau mehe-meheak eri txikien antzekoak, sardin gabeko miau-miau finenak. Bertze hainbat erasoren zauriak nabaritzen dira katu zaharren azal larrutuetan. Haien aurrean erreketariak mintzatu zaizkie: "Hemen ez dago beste maurik, gurea baizik. Gurea da legezko mau bakarra. Herri hau da gurea; ez da zuentzat lekurik. Euskaraz mintzatu nahi bazarete, zoazte Euskal Herrira!". Honezkero euskararik gabeko Euskal Herrian egonen ez baikinen bezala. Edota, bertzenaz, Euskal Herri euskaraduna non dagoen jakinen bagenu bezala. Agian, herri honetan, bai; ondokoan, ez. Agian geure buruetan baizik ez dago. Printze zoriontsuaren burutik jeitsi, eta errausketa labera noa.
PARKEKO ERRAUSKETA LABEA
Ez
Ez dute
Ez lili zuririk
Ez aztarnarik antzemango
Garrak harturik den zeure etzaleku bankuan
Atzo arte zure ohea zena
Atzo arte zure ahotsaren ipar orratz migratua zena
Izanen da gaur, zure gorpuarekin batera, suarentzako sua
Eta inoiz itzali gabe
Beti pizturik dagoen sasi goria bilakatua
Herriari irazekiko dio eta bazterrak erreko ditu
Herriaren beraren ahoan hitzak bizirik dirauen artean
EUSKARAREN URKABEA (epilogo modura)
Hizkuntza hiltzear dagoela diozunean
Sutondoko suaren garra itzaltzen ariko balitz bezala diozu
Hizkuntza hiltzear dagoela diodanean
Bildotsa hiltzen ariko balitz bezala diot
Alabaina, beheko sua berez itzaltzen da
Bildotsa, berriz,
Iskariote batek saldu
Pilato batek bidegabekeriaz gurutziltzatu
Eta Longino borrero batek hil egiten du
Juankar LOPEZ-MUGARTZA
Iruzkinak